Ang Inahing Aso at Limang Tuta

Sinundan ng aso ang babae sa harap ng kalanan. Ikiniskis ng aso ang kanyang tagiliran sa saya ng babae. Yumuko ang babae at hinimas ang ulo ng aso. Ikinawag ng aso ang kanyang buntot at ang mahinang tahol nito'y lumutang sa katahimikan ng gabi.


Hinango ng babae ang balanga ng nilugaw sa kalan at inilipat sa dikin. Hinati niya iyon sa apat na tasa. Ang para sa kanya ay binawasan niya at ipinuno sa nakalaan ukol sa kanyang bunsong anak, kay Doming.


Pabuntot-buntot ang aso sa kanyang likuran, samantalang isa-isang inilagay niya ang mga tasa ng nilugaw sa mababang hapag-kainan. Kung minsan ay napapatingin siya sa aso at saka napapailing.


Umupo na sina Lauro, Into, at Domingn sa harap ng hapag. Hindi muna nila tininag ang kutsarang nakalapag sa tabi ng tasa. Nakaugalian nila, tuwing bago kumain, na hintaying pagdaupin ng kanilang ina ang mga payat na kamay nito at usalin ang maikling dalangin.



Hindi pa natatapos ang dalangin ng babae ay dinampot na ni Doming ang kanyang kutsara. Pinasagian siya ng mapanuring tingin ng kanyang nanay, at si Doming ay tumungong tulas sa isang bulaklak na nabakli sa tangkay. Lihim na nalungkot ang babae.


Buhat sa apat na tasa ng nilugaw ay nababangon ang maputing usok. Napaso si Into nang mapagbigla ang pagsubo sa kutsara ng nilugaw, at nagluha ang kanyang isang mata. Ngumanga siya upang huwag sumayad sa labi at sa ngalangala. Inilinga ang kanyang mukha sa pangambang may makaino, at nakita niya na nakatawa si Lauro.
Nasa likuran ni Lauro ang asong tatanaw-tanaw. Kung minsan ay tatayo at ikakawag ang buntot. Nakikita ng babae ang aso. Ang mga buto sa tagiliran nito ay halos lumusot sa balat. Ang mga tingin ay tila may ibig sabihin. Ang mga tahol ay himig sumasamo.


***
Ang aso ay matibay na kawing ng kanyang alaala sa asawang nasa malayo. Pagkatapos mawala nang may limang buwan ay walang abog-abog na tumawag ito isang hatinggabi. Nang buksan ng babae ang pinto ay nakita niya ang lalaki na may akay na isang malaking aso, nakaungos ang puluhan ng baril sa bulsa sa likod ng pantalon, at bitbit ang isang bayong na may lamang bigas, isang piling na saging at kamoteng-kahoy.


Inilapag ng babae ang ilawang tinghoy at kinuha ang bayong sa kanyang asawa. Nasa likuran niya ang talong batang bagong gising at pupungas-pungas. Hindi kaagad napagsino ni Doming ang kanyang tatay: ang balbas ay nakikipag-agawan sa lago at haba ng buhok na nakalitaw sa sambalilong balanggot, at may mga amorsikong nagtimo sa damit. Nakalipas ang ilang saglit bago humalik ng kamay sa kanilang ama ang magkakapatid.


Pagkaraang idampi ang mga labi sa noo ng bunso ay ipinanhik ng lalaki ang aso. Nangningning sa katuwaan ang mga mata ng tatlong bata at napalakas ang tinig ni Into: "Naku, may aso tayo, maganda!"


Dali-daling tinakpan ng babae ang bibig ng kanyang anak at ibinulong: "Huwag kang maingay, baka may makaalam na dumating ang inyong tatay."


"Bakit, masama po ba?" ang paanas na tanong ni Doming.


"Oo, masama," ang tugon ni Lauro, na tila nauunawaang mapanganib ang kalagayan ng kanilang tatay.


Bago magbukanliwayway ay nagpaalam na ang lalaki. Sinabi niya sa kanyang kabiyak na huwag pabayaan ang aso, sapagkat iyon ay kaloob sa kanya ng isang matalik na kaibigang gerilya na napatay ng mga Hapon sa isa sa mga pakikipagsagupa nila. Ipinangako niya sa kanyang mag-iina na siya sy babalik...tiyak na babalik.


Mahigit na isang taon ang nakalipas sapul noon. An aso ay napalapit sa puso ng mag-iina, naging isang buhay na tagapagpagunita sa kanila ng nalalayong kabiyak. At naging palatandaadn din nila ng pag-igting ng mga pangayri--ng unti-unting pagsakal sa kanila ng daliri ng kagutuman.


***


Kasama nilang nagtiis ng hirap ang aso. Humupa ang malaking katawan nito at namakas ang mga tadyang. Ngunit ang lalong kalungkot-lungkot ay nang magsilang ito ng limang tuta. Limang tutang walang sawang kumakatas ng kanyang nalalabing kalusugan.


Samantala'y naging matiim sa pang-unawa ng babae ang larawan ng buhay na nagdaraan sa kanyang paningin: ang pakikipag-agawan ng aso sa mga basurahan, tambakan, o likuran ng pamilihan laban sa kanyang kapwang hayop at kung minsan ay sa tao, at ang matiyagang pag-aabang ng daga o bubuwit sa mga silong ng barumbarong upang mailaman sa hungkag na tiyan at pagkaraan ay yumupyop sa piling ng limang tuta at ihandog ang katas ng buhay sa kanyang dibdib.


Ang mga bagay na ito ay lalong nagpatibay sa kalooban ng babae sa harap na di-maiiwasang katotohanan. Hindi ikinabalino ang pananakit ng kanyang likod sa pag-ubo-ubo kung gabi. Madaling-araw pa lamang ay gumigising na siya. Kasama niya si Lauro, ang kanyang anak na panganay, sa pagtungo sa harap ng pamilihang-bayan upang pumakayaw ng gulay at pagkatapos ay ipagbili ng tingian. Si into at si Doming ay naglalako naman ng mani or pira-pirasong laman ng niyog sa mga pook na matao.


Sa ganito sila nabubuhay sa araw-araw, hanggang sa tumaas nang abot-langit ang halaga ng bigas, kasabay ng pagkaubos ng kanyang puhunan sa paglalako ng gulay. Kinailangang magtiis sila sa niyog sa umaga, nilugaw sa tanghali, at gayundin sa gabi. Ang aso'y bihibihira nang makatikim ng kanilang pagkain. Nabubuhay ito sa kanyang sariling paraan, bagama't kung minsan ay hindi niya matiis na di-ipagtira nang kaunit sa kanyang kinakain.


***


Katulad nang gabing iyon ay hindi niya inubos ang kanyang nilugaw. Inilagay niya and nalabi sa bao na kakanan ng aso. Sinabawan niya ng kaunting tubig, at sa sandaling makalayo siya ay sinugon na iyon ng aso. Narinig niya and nililikhang ingay sa lalamunan ng aso samantalang nginangasab ang pagkain.


Matapos mailigpit ang kinanan ay inayos ni Into ang kahong gamit niya sa paglalako ng mani. Si Doming ay lumapit sa limang tuta na nasa isang sulok ng barumbarong at natutuwang pinanood ang mga mata ang mga iyon na hindi pa nadidilat. Si Lauro ay humilig naman sa isang panig ng baul upang magbasa ng aklat na gamit niya sa paaralan noong hindi pa sumisiklab ang digmaan.


Nahiga ang aso sa lapag pagkaraang masimot ang laman ng bao. Kapagkuwa'y tumayo at lumapit sa limang tuta na nilalaro ni Doming. Nag-ingit-ingit ang mga habang hinahanap n mga bibig ang dibdib ng nakayupyop na aso.


Naghikab si Doming. Umusad siya at inunan ang ulo sa kandungan ng ina na nagtututos ng walang manggas na kamisetang yari na sako. Nakikita ng babae ang limang tuta, samantalang sumususo ng katas ng bujay sa dibdib ng aso.


***


Yaon ang huling gabi ng aso sa kanilang buhay. Kinabukasan ay hindi na nila nagisnan ito. Marahil ay nahuli na ng mga tauhan ng city pound na noo'y malimit maglibot na tulak ang isang karitong pinipilit matigib ng mga asong naglaboy sa lansangan.


Pagkahirap-hirap man ng pagkita ng pera, ay sinikap ng babaeng makatipon ng halagang panubos ng aso, kahit mangahulugan iyon ng malaking kabawasan sa dapat mapaukol sa kanilang bibig. Ngunit noon ay naaaring mabili kahit yata anuman bagay. Ang isang aso ay nagkakahalaga ng dalawang hanggang tatlong daang piso... At ang babae ay nawala ng pag-asang matagpuan pa ang iniwang "alaala" ng kanyang kabiyak.


Naging isang suliranin sa mag-iina ang limang tutang ulila. Bagama't niyog ang kanilang ipinagtatawid-gutom sa tanghali at sa gabi na lamang ang nilugaw, ay ipinaglalaan pa rin niya nang kaunti ang limang tuta. Hinahango niya ang nilugaw sa isang palapa na basahan, ibinibilot at pinakakatas sa mga tuta.


Ikaanim na araw, mula nang maulila ang limang tuta, namatay nag magkakasunod ang tatlo sa mga ito. Noon niya narinig kay Doming ang hiling na iluto ang dalawang tutang nalabi.


Nagbingi-bingihan siya sa sinabi ng bunso. Ngunit nang ililibot niya ang kanyang paningin ay nakita niya sa mukha ng kanyang mga anak ang maputlang anino ng kamatayan, at naramdamna niya ang panlulupaypay ng kanyang matinong pangngatwitran. Gayon man, ay muling gumitaw sa kanyang guniguni ang anyo ng inahing aso samantalang inihahandog ang katas ng dibdib sa kanyang limang tuta.


***
An nalabi sa mga piraso ng niyog na inilako nina Into at Doming nang hapong iyon ay inihanda na ng babae sa hapag. Katulad ng sati ay nag-ukol siya ng ilang saglit na pasasalamat sa Maykapal, saka nagkani-kaniya ng abot sa pinggan. Hindi siya makatingin sa kanyang mga anak habang sila'y kumakain.


Si Doming ay naunang natapos sa pagkain. Lumapit siya sa baul ng mga tuta, at nang mahipo niyang matitigas na rin ang dalawang nalalabing buhay ay napasigaw siya: "Inay, patay na rin ang dalawang tuta! Kasi, hindi pa ninyo iniluto."


***
Katulong niya ang tatlong bata nang ang limang tuta'y ilibing nila sa ilalim ng hagdan. Ang mga kamay ng tatlong bata'y kumahig sa lupa hanggang sa matabunan ang limag tuta at malikha ang isang munting puntod.


Si Doming ang kahuli-huling pumanhik. Pinabaunan pa nito ng pahimakas na tingin ang pinagbaunan ng limang tuta, bago tuluyang ipininid ag pinto...


Maagang naglatag ang babae. Sa pagkakahimbing ay nalilimot nila ang masidhing pangangalam ng sikmura. Nahiga siya sa tabi ng kanyang bunso, at pagkalipas ng mga sandali ng pagpapalaot ng muni sa walang katiyakang kalagayan nilang mag-iina ay nakalimot na ang kanyang napagal na diwa.


Kinahatinggabihan nagising siyang kakapa-kapa sa kanyang tabi. Hinahanap niya ang init ng katawan ng batang lalaking kapiling niya kangina, at nang matiyak na wala iyon ay siniklot ng agam-agam ang kanyang puso.


Nakita niyang nakabukas ang kanilang pinto. Bigla siyang napatindig, at sa isang hakbang ay nasapit niya ang bungad. Maliwanag noon anf buwan. Kitang-kita niyang nakabalatay sa lupa ang anino ni Doming na nakataluungko sa may ilalim ng hagdan at may kung anong kinukutkot.


Nadama niya sa kanyang puso ang kaselanan ng damdaming nakapangyayari sa kanyang bunso nang mga sandaling yaon. Ipinatong niya ang isan kaway sa balikat nitp. Marahang-marahan. Nagitla ang bata at biglang itinago sa likod ang kamay na may hawak-hawak. Iyon ay hiningi niyang pilit. Si Doming ay yumakap sa kanya at umiiyak na sinabi: "Nagugutom ako, inay, e. Nagugutom ako..."


Kinagat na lamang ng babae ang kanyang labi. Kinalong niya ang anak at ipinanhik sa barumbarong. Naupo siya sa baul at inawitan ito. Sa dibdib niya ay pinagtibay ang pag-asang may umaga pang darating. Lumambing ang kanyang pag-awit kay Doming.